نام Mohandas Karamchand Gandhi که او را مهاتما گاندی می‌خوانیم برای اغلب ما با کلیدواژه‌هایی همچون «هند» و «صلح طلبی» همراه است. اما چهره سیاه‌چرده و اندام لاغر او آن هم با لباس‌های ساده‌ی بدون دوخت، شاید تصویر ذهنی خیلی از ما از یک رهبر سیاسی موفق نباشد. کسی که سرنوشت کشور هند را تغییر داد، از تاثیرگذارترین رهبران سیاسی دنیا بود و به جای دعوت از مردم برای شرکت در اعتراض‌های خیابانی یا هرگونه فعالیتی که رگه‌های کوچکی از خشونت داشته باشد، راه‌های جدیدتری را برای مبارزه انتخاب کرد.

آزادی هند از انگلیس، جریان اعتراضی طولانی‌مدتی بود که در نهایت به رهبری گاندی به نتیجه رسید. این بار جنبش استقلال‌طلب هند مقاومت مدنی را برای مبارزه انتخاب کرده بود. گاندی باور داشت که مقاومت و اعتراض مدنی بهترین سلاح برای مبارزه با استعمار انگلیس است. این تفکر البته خیلی زود در میان طرفدارانش نیز به یک باور تبدیل شد؛ باوری که جمع زیادی از هندی‌های استقلال‌طلب را به یک قدرت بزرگ علیه استعمار انگلیسی‌های سیاس تبدیل کرده بود.

جنبش استقلال‌طلبی هند از شورش ۱۸۵۷، یعنی ۱۲ سال پیش از به دنیا آمدن گاندی (۱۸۶۹) آغاز شد. این جنبش سال‌ها بعد و در دهه ۴۰ میلادی اوج گرفت تا در سال ۱۹۴۷ طعم شیرین پیروزی را بچشد. مبارزه‌های این جنبش در میان مبارزه‌های استقلال‌طلبی دنیا از جایگاه متفاوتی برخوردار است. مبارزه برای استقلال کشور هند، بزرگ‌ترین مقاونت غیرخشونت‌آمیز توده‌ای شناخته می‌شود.

یکی از اصلی‌ترین مراحل این مبارزه، راهپیمایی نمک بود. این راهپیمایی در حدود ۴۰۰ کیلومتر و از تاریخ ۱۱ مارس و ۶ آوریل ۱۹۳۰ برگزار شد. در شهر دندی و در اعتراض به مالیاتی که بریتانیا برای نمک مشخص کرده بود، گاندی و هزاران نفر از طرفدارانش، با گرفتن نمک از آب دریا، این قانون را شکستند. البته مراحل پایانی جدایی هند از انگلیس با خشونت و زد و خورد نیز همراه شد که البته گاندی شاهد بخش زیادی از آنها نبود.

۳۰ ژانویه ۱۹۴۸ در مجتمع بیرلا در مرکز دهلی نو، گاندی ترور شد. قاتل او ناتورام ویناواک گودس، عضو حزب سیاسی هندو مهاسبها بود که با همراهی برخی دیگر از هندوها این ترور را انجام داد. تضاد تلخ تاریخ هند زمانی رقم خورد که گاندی به عنوان انسانی که تمام زندگی‌اش را برای شکل‌گیری فرهنگ مبارزاتی ضدخشونت گذاشت، ترور شد! از سوی دیگر چندی بعد از فوت گاندی، بسیاری از اصولش زیر پا گذاشته شد و مبارزه مدنی در برخی از موارد، جای خود را به خشونت داد.

البته فرهنگ مبارزاتی گاندی از سوی بسیاری دیگر از رهبران سیاسی جهان همچون مارتین لوتر و دالایی لاما ادامه یافت؛ فرهنگی که باور داشت اعتراض مدنی جواب بهتری و البته قاطع‌تری به دیکتاتوری است! به عقیده آنها فریاد زدن و خشونت ممکن است نتیجه داشته باشد و منجر به پیروزی شود اما میوه سالمی از این نوع اعتراضات حاصل نمی‌شود.

گاندی البته ترسی از مرگ نداشت یا شاید بهتر است بگوییم حداقل انتظار رسیدن آن را داشت. همانطور که در آخرین سخنرانی خود در سال ۱۹۳۰ قبل از دستگیری‌اش، گفته بود این آخرین سخنرانی من در میان شماست. این گفته‌های گاندی به طرافدارانش را به عنوان یکی از تاثیرگذارترین سخنرانی‌های تاریخ جهان می‌شناسند.

گاندی در سال ۱۹۳۰، در جمع هواداران استقلال‌طلب خود که سودای آزادی کشورشان را داشتند، گفت: «به احتمال زیاد این آخرین سخنرانی من در میان شماست. حتی اگر دولت اجازه دهد که فردا در راهپیمایی شرکت کنم، این آخرین صحبت‌های من در کنار رودخانه مقدس سابارماتی است و شاید حتی آخرین گفته‌هایم در زندگی.»

گاندی باز هم مثل همیشه، در این سخنرانی خود نیز بر اهمیت خشونت‌آمیز نبودن اعتراض‌ها تاکید کرده و گفته بود که «اگر بعد از دستگیری همه ما، حتی دریچه کوچکی به سمت صلح به وجود نیامده باشد، با این حال ما توانستیم از تمام امکانات موجود برای پیشبرد اعتراض‌های ضدخشونت بهره بگیریم. به امید آن روز که کسی کار غلطی را از روی خشم و عصبانیت انجام ندهد. امیدوارم این جمله‌های من به گوش تمام مردم هند حتی در دورترین نقاط نیز برسد. من زمانی به هدفم می‌رسم که خود و همراهانم در این مسیر فدا شویم.»

او بیان کرده بود که «باور دارم مردم هند کاری که شروع کرده‌ام را به ثمر می‌رسانند. من به درستی جنبش و خلوص ابزار مبارزه‌مان ایمان دارم و باور کنید جایی که رویکردها سالم است، خداوند بی‌تردید با همه الطافش آنجا حضور دارد. هر گاه این سه مولفه در کنار هم جمع شوند، دیگر چیزی کم نخواهد بود.»

گاندی که در این سخنرانی نسبتا کوتاه خود، راهکارهای پایانی را برای پیروزی مبارزه مردم هند یادآور شده بود، در پایان سخنانش برای مردم هند آرزوی سلامتی کرد و گفت: خداوند همه شما را سالم و از همه موانعی که بر سر راه مبارزه فردا قرار دارد، دور نگه دارد.

پی‌نوشت: در این نوشتار از نسخه سال ۲۰۱۰ کتاب Speeches that Shaped Our World تدوین Chris Abbott که توسط انتشارات Rider در ۳۲۲ صفحه منتشر شده، استفاده شده است.