ماسوله معروف‌ترین روستای پلکانی کشور با قدمتی طولانی است که از سال ۲۰۰۷ در لیست انتظار برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. هر سال می‌گذرد و یک اثر از ایران به ثبت می‌رسد و همچنان ماسوله در لیست انتظار باقی مانده. هرچند گفته می‌شود سیم‌ها و کابل‌های برق و تلفن و حتا دفع آب‌های سطحی یا فاضلاب و... موانعی برای ثبت جهانی این میراث شگفت‌انگیز هستند اما مدیر پایگاه میراث فرهنگی ماسوله معتقد است، اگر اتحاد هدفمندی در این استان برای ثبت جهانی شکل بگیرد، ثبت جهانی ماسوله دور از انتظار نیست و گیلانی‌ها هستند که باید این مهم را از مسئولان کشوری مطالبه کنند. اما تا به حال این فرایند پیشرفت قابل توجهی نداشته و ماسوله بیش از ۱۳ سال است که در انتظار ثبت جهانی به سر می‌برد.

سیداحمد نجیبی (مدیر پایگاه میراث فرهنگی ماسوله) دراین خصوص گفت: ثبت جهانی یک سایت تاریخی مزایای قابل توجهی برای یک استان دارد. حضور گردشگران خارجی اولین و بدیهی‌ترین این مزیت‌هاست. ثبت جهانی یک اثر سند یکتایی آن در جهان است و اعتبار سیاسی و اجتماعی قابل توجهی برای منطقه دارد. در شرایط جنگی حمله به یک محوطه میراث جهانی جنایت جنگی شناخته می‌شود و در شرایط بحران همه کشورهای جهان ملزم به کمک به سایت‌های جهانی هستند. از همه اینها گذشته کشور میزبان یک اثر جهانی در سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد متعهد می‌شود که تمام هزینه‌ها و مسئولیت‌های حفاظت و توسعه آن را در هر شرایطی تأمین کند. طی سال‌های گذشته شاهد آن بودیم که بسیاری از سایت‌های تاریخی با وجود مشکلاتی که داشتند توانستند ثبت جهانی شوند این در حالیست که به لحاظ حفاظتی ماسوله در شرایط نسبتاً خوبی به سر می‌برد.

او افزود: با توجه به آنکه بر اساس سازوکاری معطوف به همه عوامل، تصمیم‌گیری در وزارت میراث و گردشگری تصمیم برای ارائه پرونده‌های میراث جهانی انجام می‌شود از این رو برای ارائه هریک از پرونده‌ها توسط استان‌های مختلف باید مردم و مسئولان آن استان با اراده و عزم جدی نشان دهند که برای ثبت جهانی آن محوطه دغدغه جدی دارند. فاکتورهای زیادی در خصوص این انتخاب وجود دارد که تاکنون ماسوله گزینه نهایی نبوده است. وقتی تصمیم گرفته شود یکی از پرونده‌ها برای ثبت در فهرست یونسکو ارسال شود آن زمان مشکلات سایت فقط به آن پایگاه ارتباط پیدا نمی‌کند بلکه تبدیل به یک موضوع ملی می‌شود و تمام ارگان‌ها و مسئولان برای رفع مشکلات پا به میدان می‌گذارند و خود را مسئول می‌دانند همانطور که امسال در در خصوص ثبت پرونده منظر فرهنگی اورامانات شاهد بودیم.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی ماسوله ادامه داد: در مقایسه با بسیاری از سایت‌های تاریخی می‌توان گفت ماسوله شرایط خوبی دارد. اینگونه نیست که آمادگی ثبت جهانی را نداشته باشد. هرچند با اداره مخابرات و برق و... مشکل داریم اما زمانی که اراده برای ثبت جهانی ماسوله جمع شود آنگاه با ظرفیت کشوری می‌توان برای حل این مشکلات اقدام کرد. در عین حال برای رفع مشکلاتی که یک سایت تاریخی دارد می‌توان به یونسکو برنامه ارائه داد و لزومی ندارد که فرایند آن تمام شده باشد. اما در هر حال نباید فراموش کرد که آماده کردن یک سایت برای ثبت جهانی بسیار فرایندی سخت است که وقت و انرژی زیادی لازم دارد و در این راستا باید اشخاص و نهادها منافع و گاه عافیت‌طلبی‌های فردی و بخشی را کنار بگذارند.

نجیبی با اشاره به اینکه یکی از مزایای ثبت جهانی افزایش تردد گردشگران بین‌المللی است، گفت: ماسوله همیشه با حجم زیادی از گردشگران داخلی روبرو بوده و هم اکنون نیز با وجود شیوع ویروس کرونا شاهد حضور تعداد زیادی از مسافران و گردشگران در ماسوله هستیم چنانچه ظرفیت اشتغال مراکز اقامتی در ماسوله بخصوص در روزهای تعطیل بیش از ۵۰ درصد است. این در حالی است که بسیاری از گردشگران داخلی با توجه به آنکه همه نیازهای خودشان از قبیل غذا، آب معدنی، پتو و چادر و مایحتاج عمومی خود را و حتی قلیان با خود به همراه می‌آورند و درنهایت فقط پسماند و عواقب اجتماعی حضورشان را برای ماسوله به جا می‌گذارند.

او تصریح کرد: قطعاً این نوع از گردشگری برای اهالی ماسوله بازدهی اقتصادی ندارد. بسیاری از اینها حتی بازدهی فرهنگی نیز ندارند. بسیاری از این گردشگران برای گرفتن عکس‌های سلفی از خود به ماسوله می‌آیند و توجهی به آنچه که در ماسوله وجود دارد، ندارند. روند به گونه‌ای پیش می‌رود که اهالی بومی ماسوله به جای آنکه به عنوان جامعه میزبان عمل کنند به فکر محافظت خود در مقابل این گردشگران و البته کسب منافع اقتصادی به هر شکل هستند. با وجود چنین سازوکاری نه تنها گردشگری پایدار در ماسوله اتفاق نمی‌افتد بلکه دیگر شاهد مناسباتی از جنس مناسبات میزبان و میهمان نیز در ماسوله نخواهیم بود.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی ماسوله در پاسخ به این سئوال که آیا فرهنگسازی لازم در جامعه محلی برای پذیرش گردشگر انجام شده است یا خیر، اظهار کرد: فرهنگسازی با سیاستگذاری اتفاق می‌افتد. زمانی که مسئولان فقط به فکر جذب هرچه بیشتر مسافر و ارائه آمار بیشتر و دریافت عوارض ورودی از مسافران هستند و توجهی به ظرفیت برد و گنجایش مجموعه برای پذیرش گردشگران و مسافران ندارند دیگر نمی‌توان به فکر فرهنگسازی بود. این درحالی است که توجه به ظرفیت پذیرش سایت‌های تاریخی در عرصه بین‌الملل بسیار اهمیت دارد چنانکه در سال ۲۰۲۰ سازمان بین‌المللی توسعه گردشگری پایدار اعلام کرد که ۱۷ سایت جهانی ازجمله ماچوپیچو به دلیل تراکم بازدیدکنندگان دچار آسیب شده‌اند و باید تعطیل شوند. یا به طور مثال، مسئولان موزه لوور با وجود آنکه سالانه ۱۱ میلیون بازدیدکننده دارند اما همواره بازدیدها را کنترل می‌کنند. ما ابزارهایی برای کنترل حجم بازدیدکننده و یا سناریوی بازدید در اختیار نداریم و این مهم باید در سایت‌های تاریخی مورد توجه قرار گیرد.

به گفته نجیبی، به دلیل نبود فهم درست از گردشگری، گاه به اشتباه از گردشگران متنفر هستیم و از دیگر سو خدمات شایسته‌ای به آنها ارائه نمی‌دهیم، توقع زیادی از گردشگر داریم و این نگاه سبب شده تا نه جامعه محلی سود کند نه گردشگر منتفع شود؛ با این وصف فرهنگ سیاحت در جایی مثل ماسوله در خطر است. در عین حال با توجه به آنکه امروز تعداد گردشگران خارجی ماسوله نزدیک به صفر است، هیچ مقایسه‌ای بین حضور گردشگران خارجی و داخلی در ذهن افراد بومی ماسوله شکل نگرفته بنابراین تمام ظرفیت‌ها صرف ادامه روند فعلی شده است. جامعه محلی به سمت انتفاع صرف از قِبَل گردشگر داخلی جهت‌گیری کرده و استاندارد کیفی هم بر همین اساس سنجیده می‌شود. این درحالی است که شان و جایگاه یک سایت تاریخی مثل ماسوله بسیار فراتر از اینهاست. باید ماسوله مظهر گردشگری فرهنگی پربازده باشد؛ حالا چه بازدهی اجتماعی چه آموزشی و چه اقتصادی. فراموش نکنیم که ماسوله یکی از پربازدیدترین مقاصد گردشگری کشور است.

این مقام مسئول با اشاره به آنکه ماهیت فعالیت پایگاه میراث ملی ماسوله در راستای مستندسازی، پژوهش و سیاستگذاری است، گفت: اقدامات اجرایی و مرمتی پایگاه جنبه الگوسازی و پرداختن به اقدامات اضطراری دارد و اقداماتی مانند جداره‌سازی و نماسازی که انجام می‌دهیم از جنس اقدامات اضطراری است.

وی افزود: برای آنچه به عنوان نتیجه پژوهش‌های جهانی در حوزه فرهنگی ایجاد می‌کنیم تضمین اجرایی وجود ندارد. اگر نگاهی به تمام دستگاه‌های اجرایی وابسته به ماسوله داشته باشیم شاهد آن هستیم که اعتقادی به جلوگیری از ساخت و سازهای بیشتر، کنترل و تعدیل گردشگران حتا دست‌چین کردن گردشگرانی که می‌آیند، وجود ندارد. آنچه که در عمل شاهد هستیم نشان دهنده این مهم است که اعتقاد حقیقی برخی افراد و بخش‌ها، با مانیفست‌های ملی و بین‌المللی یکی نیست.

کاوش و جداره‌سازی

مدیر پایگاه میراث فرهنگی ماسوله درخصوص برنامه‌های این پایگاه گفت: در حال حاضر درصدد توسعه استفاده از مصالح بومی در ساخت و سازها هستیم. همینطور بخشی از توجهمان به جداره‌سازی‌ها و اصلاح نما است. اصلاح نمای راسته ورودی بازار را آغاز کرده‌ایم و سعی داریم ساخت و سازها را کنترل کنیم که بسیار انرژی‌بر است. از یکسو صاحبان خانه‌ها در ماسوله ترجیح‌شان بر آن است برای آنکه بتوانند اتاق‌های بیشتری برای اجاره به مسافران داشته باشند و واحدهای بیشتری بسازند و افزایش طبقه داشته باشد. در این میان تضاد ماهوی منافع وجود دارد. هر ارگان و نهادی چه شخصی، چه عمومی و چه دولتی فقط به فکر نفع خود است. بستر اداری و سازمانی آمادگی انجام یک مدیریت یکپارچه علمی و کاملا فنی را ندارد. درعین حال فعالیت‌های زیادی انجام شده و سعی ما برآن است تا بر همین بستر کار را پیش ببریم اما مشکلات زیاد است.

نجیبی همچنین از برنامهریزی برای انجام فصل‌های جدید کاوش باستان‌شناسی در پایگاه میراث ملی ماسوله خبر داد و گفت: بررسی اشکفت واقع در محدوده شمال روستای اشکلیت در پایین دست ماسوله، که استعدادهای باستان‌شناسی قابل‌توجهی دارد، دامنه جنوبی ماسوله که در مقابل بافت تاریخی شهر قرار دارد و گورستان‌های تاریخی به دست آمده از آن از نظر مواد فرهنگی بسیار غنی است، و همچنین تکمیل کاوش باستان‌شناسی در محدوده کهنه ماسوله که به نظر می‌رسد ظرفیت‌های زیادی از نظر علمی و پژوهشی داشته باشد، اولویت ما در بررسی‌های باستان‌شناختی هستند. در بعضی این مناطق قبرهای پیش از اسلام و شواهدی از دوره اشکانیان به دست آمده حتی آثاری از دوره عصر آهن نیز در منطقه یافت شده. بررسی باستان‌شناسی کهن ماسوله را به طور جدی در برنامه داریم، منطقه‌ای که به نظر می‌رسد استقرارگاه اولیه ماسوله باشد و اهالی ماسوله از زمان حمله مغول به این‌سو به محل فعلی منتقل شده‌اند. در آن منطقه نیز کوره‌های ذوب آهن و ابزارآلات ساخت آهن را به دست آورده‌ایم و آثار متعددی از عصر آهن در این منطقه به دست آمده است. تا زمان قاجار بخش زیادی از مصالح توپ و تفنگ قورخانه فتحعلی‌شاهی در ماسول تولید می‌شد. ریشه هنر چاقوسازی زنجان در ماسوله وجود دارد.

وی افزود: در حوزه فعالیت‌های مطالعاتی و پژوهشی، بیشترین انرژی ما صرف تکمیل اطلاعات لازم برای پرونده ثبت جهانی ماسوله معطوف شده است. در کنار آن تألیف و تدوین طرح جامعی برای حفاظت همه‌جانبه و کل‌نگر از ماسوله مورد نظر و مصوب شورای راهبردی ماسوله است که البته چنین طرحی در گذشته هم تهیه شده و اقدام ما برای بروزرسانی و ارتقاء است. تهیه و بروزرسانی طرح ویژه شهر تاریخی ماسوله را هم با همکاری شهرداری ماسوله در نظر داریم. گام‌های اولیه آن در حال برداشته شدن است و امیدواریم نتایج خوبی به دست بیاید.