در پزشکی، وضعیتی هست به نام سندرم اختلال عملکرد چندعضوی* که بدن به دلایل مختلف (شایع‌ترینش عفونت فراگیر) کم می‌آورد! بعد خیلی زود و پشت سر هم عملکرد همه‌ی ارگان‌ها مختل می‌شود، از کبد و کلیه تا قلب و ریه، از گردش خون و انعقاد تا خود سیستم ایمنی. درمان سریع و داروی مناسبی در کار نباشد مرگ مریض، عاجل و قطعی است. نکته‌ی مهم در این بیماری اما خطای جبران‌ناپذیر پزشک است اگر فکرش را تنها به نارسایی یک عضو و علاج آن معطوف کند. چه آنکه آنچه در اولویت و حیاتی است «یافتن و رفع علت به‌وجودآورنده‌ی بیماری در اولین فرصت است» والّا که زود دیر می‌شود.

در فضای مجازی، کلی تصویر و اینفوگرافی هست از اینکه نرخ سکه و دلار، زمان فلان رئیس‌جمهور چقدر بالا رفته و در دوره‌ی بهمان چند برابر شده. همین‌طور در گعده‌ها و گروه‌ها، کلی گله و گلایه هست از گیر و گرفت و گره‌هایی که در کار هرکس پیش آمده. از اطاله‌ی پرونده‌ی قضایی، تا طلب رشوه (یا همان شیرینی ِ) کارشناس مالیات، از دریغ پزشک برای نصب کارتخوان در مطب، تا سیاهکاری بنگاه املاک، از دزدی آشکار اپراتورهای دیتا، تا حقه‌ها و کم‌فروشی‌ها، از دردسرهای آپارتمان‌های بسازبنداز، تا بدعهدی شرکت‌های خودروساز، حتی از چشم‌های اَحوَل موشک‌انداز، از تقلب در آزمون‌های علمی، مافیای کنکور، حقوق نجومی، زمین‌خواری، فوتبال کثیف، از جاروکردن تهِ دریا، تا وقف کوه خدا، از پایان‌نامه‌های بی‌پروژه، تا پروژه‌های بی‌پایان، از خودسری‌ها، توسری‌ها، ...

در مَثل مناقشه نیست، همین‌طور مقیاس زمانی تغییرات در بدن انسان و جامعه قابل مقایسه نیست. اما از مثال پزشکی یادشده می‌توان فهم آن کرد که برای علاج جامعه‌ی مریض نیز باید جامع‌تر نگریست، دور از تمرکز بر اشکالات موضعی و نارسایی‌های جزء به جزء و راه حل‌های مقطعی. باید اول دنبال جواب این سوال اصلی بود که اصلا راز این ناکارآمدی چیست؟ خاستگاه این فساد فراگیر کدام است؟ راه ورودش کجاست؟

مثلا اینکه طلا و ارز در فلان دوره آن‌ مقدار گران شده و حالا اینقدر، چه اهمیتی دارد وقتی این سوال اصلی‌تر مطرح است که اساسا چرا ارزش پول ملی طی همه‌ی این سا‌ل‌ها دائم و بی‌وقفه، سیر نزولی داشته؟ یا مثلا چرا با وجود کشف مکرر اختلاس‌ها و حبس و اعدام سلاطین مربوطه اوضاع روزبه‌روز ناگوارتر شده؟ علت‌العلل این کلافگی و مسبب این بلبشو چیست؟

در یک ساختار بزرگِ پر از عیب و ایراد، پرداختنِ صرف به بی‌کفایتی یک نفر یا ناکارآمدی یک بخش، اشتباه است؛ برای درمان قطعی باید پرسش بزرگ‌تر را پاسخ داد، باید دنبال چرایی نارسایی بود. دلیل اختلال گسترده را باید پیدا کرد، منشا عفونت را، پیش از آنکه کار از کار بگذرد، پیش از احتضار.