این روزها زمانی که در دنیای مجازی می گذرانیم بیشتر و بیشتر می شود. از آنجا که ما انسان ها موجوداتی اجتماعی هستیم، مانند دنیای واقعی روابط مان را در دنیای مجازی هم توسعه می دهیم. در این میان ممکن است شبکه ی ارتباط اجتماعی مان از طریق دنیای مجازی گسترش یابد و حتی تصمیم بگیریم در دنیای وب، سایت ها و برنامه های دوست یابی به دنبال عشق مان بگردیم. تصمیم مان هر چه باشد رویارویی با دشواری های داشتن رابطه در فضای مجازی و عشق مجازی غیرقابل اجتناب است. در این مقاله تفاوت های عمده ی رابطه مجازی و رابطه در دنیای حقیقی، مزیت ها و اشکالات روابط عاطفی در دنیای مجازی و ۵ مکانیزم دفاعی در رویارویی با عشق مجازی را بررسی خواهیم کرد.

روانشناسی رابطه و عشق مجازی

بسیاری از کنش ها و واکنش های ما در رابطه ی آنلاین به کمک نظریه های سنتی روانشناسی قابل توصیف است. به کمک برخی از این دیدگاه ها که برای عموم قابل درک است، می توانیم درک بهتری از رابطه و عشق مجازی خود داشته باشیم. در مقابل برخی پاسخ های ارائه شده، پرسش های بی پاسخ بسیاری درباره ی چگونگی تأثیرپذیری تعاملات انسانی از اینترنت و نقش آن در روابط مجازی به وجود آمده اند.

نقش ادراک در رابطه و عشق مجازی

یکی از تعاریف ادراک به ویژه در زمینه ی روابط مجازی عبارت است از «فرایند کسب آگاهی یا دست یابی به اطلاعات حسی». پس ادراک، دسته بندی و تحلیل اطلاعاتی است که از طریق حواس پنج گانه مان (و شاید حس شهودی درونی مان) به دست می آوریم. آیا می توانیم در رابطه ی مجازی وجود مشکل را به همان سرعتی تشخیص دهیم که در رابطه ی غیرمجازی تشخیص می دهیم؟ برخلاف دنیای واقعی، در دنیای مجازی برای کسب اطلاعات تنها امکان استفاه از حس بینایی مان را داریم. آن هم به مقدار کم چون امکان بهره گیری از برداشت های ناشی از تعامل غیرکلامی را هم نداریم. کلمه های تایپ شده، عکس یا آواتاری از طرف مقابل یا ویدئویی از شخصی که مقابل دوربین نشسته است، تنها داده های ماست. البته هنگام تماشای ویدئو حس شنوایی مان هم به کار می افتد اما بخش عمده ی رابطه ی مجازی را واژه ها تشکیل می دهند. در رابطه ی مجازی درکی از فرومون (عاملی شیمیایی که از فردی ترشح می شود و همان پاسخ های رفتاری و واکنش ها را در فرد دیگر تحریک می کند) یکدیگر نداریم، نمی توانیم از تماس چشمی، زبان بدن یا لحن و قدرت صدایمان استفاده کنیم، نمی فهمیم دست دادن با طرف مقابل یا کنار او راه رفتن چه حسی دارد!

کمبودهای رابطه مجازی: اطلاعات حسی و زبان بدن

روشن است که در رابطه و عشق مجازی بسیاری از ابزارهای کسب اطلاعات را در اختیار نداریم. پژوهش های مختلفی درباره ی اینکه چقدر از روابط ما زبانی و چه میزان غیرزبانی است صورت گرفته است. پژوهش های مختلف درصد گوناگونی ارائه کرده اند اما تردیدی نیست که رابطه ی غیرزبانی بُعد خیلی مهمی از رابطه و توسعه ی آن است. اشکال عمده ی رابطه مجازی حذف زبان بدن است. پژوهشی ادعا می کند ۹۳ درصد روابط ما به شکل غیرزبانی و تنها ۷ درصد آنها رابطه ی زبانی است. بنابراین در رابطه مجازی تمام بده بستان ما به وسیله ی ۷ درصد ابزارهایمان انجام می شود. این وضعیت مانند این است که بخواهیم ماشین خراب را فقط با یک آچار تعمیر کنیم! با وجود چنین محدودیتی رابطه و عشق مجازی چقدر می تواند مؤثر و کارا باشد؟

ادراک و واقعیت؛ به راستی واقعیت چیست؟

حتی در دنیای واقعی ابزار ادراکی ما بی نقص نیست. بسیاری از ما دچار خطاهای دیداری و شنیداری شده ایم. وقتی پای رابطه مجازی در میان است و اینکه چقدر می توان به واقعی بودن آن اطمینان داشت، باید از خودمان بپرسیم چقدر به اطلاعات محدودی که دریافت کرده ایم اعتماد داریم؟

آیا طرف مقابل همان کسی است که ادعا می کند؟ آیا اطلاعات درستی دریافت کرده ایم یا ابزار ادراکی ما برداشت های غلطی مهیا کرده است؟

شما در دنیای مجازی که هستید؟ همان «خود» دنیای واقعی تان؟ آیا همه ی ابعاد شخصیتی خود را به نمایش می گذارید یا بخشی از آن را پنهان می کنید؟ اگر همه ی خود حقیقی تان را به نمایش می گذارید، آیا دیگران همان چیزی را که شما می خواهید برداشت می کنند یا ممکن است دچار کج فهمی بشوند؟

با چه کسانی در دنیای مجازی صحبت می کنیم؟ از میان واژه های تایپ شده چه مقدار اطلاعات واقعی می توانیم کسب کنیم؟

آنکه در صفحه ی کامپیوتر یا گوشی موبایل به شما نگاه می کند، کیست؟ آیا خود حقیقی او را می بینید یا آنچه را که خودتان دوست دارید، می بینید؟ چطور متوجه تفاوت این دو بشویم؟

انواع و نقش مکانیزم های دفاعی در رابطه مجازی

برای درک بهتر، به بررسی برخی مشکلات رایج رابطه ی اینترنتی، انواع رفتارها و فرایندهای روان شناختی ای که در روابط مجازی به کار می بریم، می پردازیم. «مکانیزم دفاعی» یکی از آنهاست. فرقی نمی کند دنیای واقعی باشد یا مجازی، ما مکانیزم های دفاعی موردعلاقه مان را داریم. تجربه نشان می دهد برخی از این مکانیزم ها بیشتر در دنیای مجازی به کار می روند. حتی من هم پس از تحصیل در رشته روانشناسی و جامعه شناسی و با سابقه ی سال ها مشاوره، به تمامی در برابر این مکانیزم های دفاعی ایمن نیستم؛ فقط من ممکن است هنگام استفاده از این مکانیزم ها کمی خودآگاه باشم.

۱. فرافکنی

به بیان ساده، فرافکنی یعنی تحمیل کردن احساسات غیرقابل پذیرش خودمان به دیگران؛ احساسات، افکار یا باورهایی که معمولا نسبت شان را با خودمان انکار می کنیم. ما معمولا به سختی فرافکنی را در خودمان تشخیص می دهیم مگر اینکه موشکافانه و البته کاملا صادقانه خود را ارزیابی کنیم. مثلا وقتی انکار می کنیم که برای رابطه مان به اندازه ی کافی وقت و انرژی صرف نمی کنیم و در مقابل شریک مان را متهم به چنین چیزی می کنیم، در حال فرافکنی هستیم. در دنیای بدون چهره ی اینترنت این کار ساده تر است چون طرف مقابل به سختی می تواند مچ مان را بگیرد!

۲. کمال گرایی و بی ارزش کردن (دوپاره سازی)

در این فرایند فرد میل شدیدی به سیاه و سفید دیدن آدم ها و چیزها دارد؛ چیزی یا کسی یا خوب مطلق است یا بد مطلق! در کمال گرایی نمی توانیم فرد را به عنوان انسانی با ویژگی های مثبت و منفی ببینیم؛ فقط ويژگی های مثبت او را می بینیم. در سوی مقابل در حالت بی ارزش کردن، تنها ویژگی های منفی فرد به چشم مان می آید. اما در واقعیت همه ی ما ویژگی های مثبت و منفی را با هم داریم. در دوپاره سازی فرد باور دارد او به طور ذاتی بد و دیگران به طور ذاتی خوب (یا برعکس) هستند. به عبارتی درحالی که فرد جایگاه دیگران را بسیار والا می داند، خودش را بی ارزش می پندارد. در حالت وارونه، فرد از هر حرف و عمل دیگران ایراد می گیرد و خودش را بالاتر از دیگران می داند؛ دیگران بدند و او نمونه ی یکتای نیکی! در دنیای مجازی آدم ها طوری خودشان را معرفی می کنند که گویی سراپا خوبی اند و راهی برای به چالش کشیدن افراد و بحث در این باره نیست. در دنیای واقعی ما دیر یا زود متوجه می شویم که زبان بدن و اعمال آدم ها با حرف هایشان همخوانی دارد یا نه. در دنیای اینترنت چنین امکانی نداریم. افراد به سادگی خود را پشت صفحه ی نمایش پنهان می کنند و تا زمانی که خودشان از عیب ها و ویژگی های ناخوشایندشان نگویند، راهی برای شناسایی آنها نداریم.

۳. جا به جایی

جا به جایی تعریف ساده ای دارد و به سادگی قابل تشخیص است. حتما برایتان پیش آمده که پس از یک روز کاری شلوغ و اعصاب خُردکن، در خانه دادوفریاد راه بیندازید! این مکانیزم دفاعی جا به جایی است. به جای اینکه از کسی یا چیزی که سر کار آزارمان داده است، دلخور باشیم، نقطه ی تمرکز خود را به سمت چیزها یا افراد دیگری تغییر می دهیم. این گونه بخشی از احساسات منفی و ناخوشایندمان را تخلیه می کنیم. این در دنیای مجازی بسیار رایج است. کافی است نگاهی به نظرات زیر پست های اینستاگرام بیندازید تا ببینید چطور آدم ها بر سر کوچک ترین مسائل واکنش های تندی نشان می دهند و خشم خود را بر دیگران خالی می کنند. جا به جایی درمورد احساسات مثبت هم رخ می دهد. به طور مثال فردی که نمی تواند در دنیای واقعی رک و راست حرف دلش را بزند، ممکن است در دنیای مجازی احساساتش را به سادگی بروز بدهد.

۴. انحراف شناختی

انحراف شناختی انواع بسیاری دارد که اساس اغلب آنها افکار یا سبک فکری اغراق آمیز است. به برخی از انواع انحراف شناختی و نمونه های آن در دنیای مجازی توجه کنید:

• نتیجه گیری عجولانه- «به نظری که درباره ی مقاله اش دادم توجهی نکرد، پس از من خوشش نمیاد!»
• کلیت بخشی اغراق آمیز – «همه ی وبلاگ نویس های هندی کلاهبردارند.»
• شخصی سازی – «گوگل درخواست من رو برای تبلیغ با ادسنس رد کرد، یعنی از سبک نوشتن من خوشش نیومده…»
• توجیه احساسی – «احساس گناه می کنم، پس حتما آدم بدی ام!»

۵. والایش

این مکانیزم دفاعی مثبت در دنیای وب تقویت می شود. والایش به معنی بهره بردن از احساسات منفی برای انجام کاری مثبت است. مانند اینکه خشم مان را برای نوشتن متنی جذاب و قدرتمند در دفاع از آزادی به کار بگیریم. نوشتن درباره ی احساسات و نگرانی هایمان در وبلاگ، خلق ویدئو و کارهای هنری و کمک به دیگران با اشتراک گذاری نوشته هایتان درباره ی مشکلاتی که پشت سر گذاشته اید، نمونه هایی از والایش هستند.

جمع بندی مکانیزم های دفاعی

مواردی که به آنها اشاره شد برخی از مکانیزهای دفاعی هستند که هم در رابطه واقعی و هم در رابطه مجازی مورد استفاده قرار می گیرند. اما در دنیای مجازی این مکانیزم ها با شدت بیشتری به کار می روند زیرا افراد کمتر نگران پیامد رفتارهایشان هستند و تناقض ها اغلب به چالش کشیده نمی شوند. شاید ما به اندازه ی دنیای واقعی به دنبال بحث و چالش نیستیم چون برای مان روشن نیست احساسات، افکار و باورها متعلق به کیست! در بحث درباره ی تجربه ی رابطه مجازی نباید این حقیقت را فراموش کنید: احساسات و واکنش هایی که در رابطه آنلاین تجربه می کنیم مال خود ما و نه هیچ کس دیگری است! اگر صادقانه به آنچه از طرف مقابل دریافت می کنیم بنگریم، متوجه می شویم بخش عمده ی آن بازتابی از خود ماست. به عبارتی، مشکلاتی که در ارتباطات مجازی با آنها روبه رو می شویم، به مشکلات، نگرانی ها و الگوهای نادرست فکری خود ما اشاره دارند.

نکات مثبت و منفی عشق مجازی

کافی است کمی از وقت تان را در اینترنت صرف کنید تا هم نکات مثبت و هم نکات منفی آن را تأیید کنید. اینترنت درحالی که امکان ارتباط سریع را در سطحی گسترده فراهم کرده است، در کنار مزیت های چشمگیرش در زمینه ی روابط بشری، عیب هایی هم دارد. در ادامه برخی از این مزیت ها و عیب ها را می خوانید. شاید شما هم بتوانید نمونه های دیگری به این فهرست اضافه کنید.

مزیت های رابطه و عشق مجازی

• امکان آشنایی با افرادی که شانس ملاقات با آنها را پیش از این هرگز نداشتیم.
• اگر اعتماد به نفس نداریم، لکنت زبان داریم یا گاهی زبان مان می گیرد، در اینترنت هیچ کدام آشکار نمی شوند. بنابراین می تواند به تقویت اعتماد به نفس کمک کند.
• چون باید بنویسیم، بهتر درباره ی ایده ها و درونیات مان فکر می کنیم.
• امکان ویرایش چندباره ی گفته هایمان را داریم.
• اگر خوب می نویسیم، احتمالا بهتر از دنیای واقعی می توانیم خودمان را معرفی کنیم و جلوه دهیم.

اشکالات رابطه و عشق مجازی

• بیشتر وقت ها واقعیت ها برای مان مهم نیست. مثلا در دنیای واقعی وقتی با همکارمان مشکل پیدا می کنیم، پیگیری می کنیم تا ببینیم آیا مشکل شخصی دارد اما در دنیای مجازی به ندرت چنین کاری می کنیم. آدم ها اغلب باور دارند می توانند به راحتی طرف مقابل را با دیگری جایگزین کنند.
• ممکن است ما عادت داشته باشیم از حرکات بدن، نشانه های فیزیکی و تماس چشمی بسیار استفاده کنیم، چنین امکانی در ارتباط آنلاین وجود ندارد. شکلک ها و ایموجی ها کمی به انتقال روشن تر پیام کمک می کنند اما هیچ چیز جای لبخند حقیقی یا دیدن چهره ی غمگین افراد را نمی گیرد.
• بدون نشانه های فیزیکی، ممکن است به راحتی فریب بخوریم.
• احتمال اینکه دیگران برداشت نادرستی از نوشته های ما داشته باشند، بسیار زیاد است.
• معمولا آدم ها با رابطه ی کلامی و زبانی بهتر از نوشتار خود را معرفی می کنند.

نتیجه گیری

شاید در این نقطه به این نتیجه برسید داشتن عشق مجازی هیچ امتیازی ندارد. اما هدف این مطلب این نیست؛ هدف آشنا کردن شما با مخاطرات روانشناختی عشق مجازی و درک بهتر آن است. این گونه با افزایش هشیاری تان بهتر و سریع تر می توانید مشکلات را شناسایی کنید. ابزار ادراکی ما در دنیای واقعی و مجازی یکسان است اما در دنیای مجازی امکان استفاده از بسیاری از این ابزارها را نداریم. رفتار و واکنش های ما در دنیای مجازی مشابه دنیای واقعی است اما با شدت بیشتر، چون پیامدهای کمتری به دنبال دارد. به نظر می رسد احتمال بروز مشکل در رابطه و عشق مجازی خیلی زیاد باشد چون ما خود واقعی مان را به تمامی ارائه نمی کنیم و بنابراین دیگران تنها آن چیزی را می بینند که ما می خواهیم.