کارشناسان اقتصادی تاکید دارند که چه در شرایط بحرانی مانند شیوع کرونا و چه در شرایط عادی، توانمندسازی محرومان و اشتغالزایی مناسب برای آنها می تواند تاثیر بیشتری در مبارزه با پدیده فقر داشته باشد. راهکاری که البته در سال های اخیر توسط کمیته امداد امام خمینی (ره) و برخی دیگر از نهادهای حمایتی اجرایی شده، اما بازهم اقتصاد ناسالم کشور و تشدید آسیب های اقتصادی ناشی از کرونا و تحریم ها در 16 ماه گذشته، مانع از تاثیر جدی فعالیت این نهادها در فقرزدایی شده است.

دو برابر شدن جمعیت زیر خط فقر مطلق در دو سال اول دولت دوم روحانی

اخیرا روزبه کردونی، رئیس موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی اعلام کرده است که براساس گزارش وضعیت فقر و نابرابری در سطح کشور، در شرایطی که جمعیت زیر خط فقر مطلق ایران از سال 92 تا 96 به 15 درصد رسیده بود، این جمعیت از سال 96 تا 98 به 30 درصد افزایش یافته است. موضوعی که از دو برابر شدن جمعیت زیر خط فقر مطلق کشور در دو سال اول دولت دوم حسن روحانی حکایت دارد.

در این میان، با وجود این که خط فقر نسبی برای خانوارهای شهری چهارنفره در سال 99، درآمد ماهیانه 9 میلیون تومان در نظر گرفته شده بود، اما هیچ آمار دقیقی از جمعیت زیر خط فقط کشور در سال گذشته ارائه نشده است و البته برخی کارشناسان از جمله احمد توکلی ، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام برآورد کرده اند که 60 درصد مردم ایران زیر خط فقر نسبی قرار دارند.

این نکته ای است که توکلی فروردین امسال در یک نشست دانشجویی مطرح کرد و گفت: «اکنون گرسنگی و فقر در ایران معنادار شده و حکومت ملزم است که حتی احکام اولیه و اصول اساسی را زیرپا بگذارد و به مردم کمک کند.»

اما صرف نظر از این اظهارات توکلی، آنچه به وضوح در سطح جامعه مشاهده می شود، این است که در 16 ماه اخیر که شاهد همه گیری کرونا در کشور هستیم، تعطیلی برخی کسب و کارها و محدود شدن فعالیت بسیاری از مراکز تولیدی و خدماتی بر اثر شیوع کرونا و البته تشدید تحریم ها، گسترش فقر در جامعه را به همراه داشته و به همراه آن، آمار بیکاری نیز افزایش یافته است؛ آن چنان که به گفته عیسی منصوری، معاون اشتغال وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در دوره شیوع کرونا حدود 2 میلیون نفر به جمعیت بیکاران کشور اضافه شده است.

گسترش فقر ثمره بی توجهی به برنامه های اقتصادی بلندمدت

تشدید فقر و بیکاری در ایران، شرایط نگران کننده ای را به لحاظ اقتصادی و اجتماعی در جامعه ایجاد کرده است و در شرایطی که مشخص نیست شیوع کرونا چه زمانی به پایان می رسد، افزایش آمار فقر و بیکاری در ماه های آتی نیز در صورتی که دولت فعلی و دولت آینده برنامه مناسبی را برای حمایت از اقشار آسیب دیده اجرا نکنند، دور از انتظار نخواهد بود.

دکتر احمد روستا، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی ضمن اشاره به این مساله، ریشه تشدید فقر در سال های اخیر را انجام اقدامات غیرعلمی در حوزه اقتصادی از سوی دولت دانست و به خبرنگار رکنا گفت: متاسفانه دولت ها عموما در دو سال آخر ریاست جمهوری خود، برای طرح های کوتاه مدت اقتصادی و اجتماعی اهمیت بیشتری از طرح های استراتژیک و اساسی در نظر می گیرند و همین عامل باعث می شود که به هیچ وجه شاهد تحولات اساسی و بنیادین در جامعه نباشیم.

وی با تاکید بر این که بی توجهی دولت به اجرای برنامه های استراتژیک موجب تشدید بیماری های اقتصادی کشور خواهد شد، عنوان کرد: در دو سال اخیر کارشناسان اقتصادی بارها نسبت به لزوم جدی گرفتن گسترش فقر هشدار داده و تاکید کرده اند که مبارزه با این پدید نیازمند نظام اقتصادی سالم، مولد و پویاست. اما متاسفانه در سایه جدی گرفته نشدن این هشدارها، جمعیت بیشتری از ایرانیان در دو سال اخیر به زیر خط فقر سقوط کرده اند.

مبارزه با پدیده فقر در درجه اول وظیفه دولت ها تلقی می شود، اما در این میان بدون شک گروه های مردمی، رسانه ها و البته نخبگان و اساتید دانشگاه نیز وظیفه دارند که با اطلاع رسانی مناسب و هدایت دولت، بتوانند دستگاه اجرایی را در کاهش آسیب های فقر یاری کنند.

البته در ایران نهادهای عمومی غیردولتی بسیاری از جمله کمیته امداد امام خمینی (ره) و ستاد اجرایی فرمان امام (ره) نیز وجود دارند که آنها هم بر حسب وظیفه ذاتی خود، اقدامات مختلفی را برای از بین بردن آسیب های فقر انجام می دهند.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی هماهنگی همه این نهادها و الگوبرداری از راهکارهای اجراشده در کشورهای توسعه یافته را از جمله روش های موثر در مبارزه با پدیده فقر بیان کرد و اظهار داشت: ما باید برای از بین بردن فقر در سطح جامعه، از راهکارهای کوتاه مدت پرهیز کنیم و صرفا به اجرای برنامه های بلندمدت بپردازیم. در این راستا نیز دولت و نهادهای عمومی غیردولتی باید بیش از همه به اشتغالزایی ، توانمندسازی ، توسعه فضای سالم کسب و کار و ایجاد نظام اقتصادی پویا توجه داشته باشند و از همه مهمتر این که دستگاه های حاکمیتی باید از داشتن نگاه مقطعی در تمام برنامه ریزی های خود، پرهیز کنند.

روستا با هشدار نسبت به تاخیر در اجرای برنامه های بلندمدت برای از بین بردن فقر در سطح جامعه گفت: هرچقدر ما در اجرای این برنامه ها دیرتر دست بجنبانیم، افراد بیشتری در کشورمان به زیر خطر فقر سقوط می کنند و دچار آسیب های اجتماعی ناشی از این پدیده می شوند.

این اقتصاددان درباره علت عدم موفقیت دولت و نهادهای عمومی غیردولتی در مبارزه با پدیده فقر در سال های اخیر توضیح داد: متاسفانه بیشتر دستگاه های حاکمیتی ما به دنبال آن هستند که در برنامه های اقتصادی و اجتماعی خود به روبناها جلوه بدهند و کمتر به زیربناها توجه می کنند. این در حالی است که ریشه کن کردن پدیده فقر با انجام اقداماتی که صرفا نقش مُسکن دارد، ممکن نیست.

تلاش کمیته امداد برای توسعه اشتغالزایی

کمیته امداد امام خمینی (ره) از جمله مهمترین نهادهای عمومی غیردولتی در ایران است که از ابتدای پیروزی انقلاب تا کنون، وظیفه مبارزه با فقر و کمک به نیازمندان را برعهده داشته است. البته در سال های ابتدایی تشکیل این نهاد، تمرکز اصلی فعالیت های آن بر از بین بردن گرسنگی در سطح کشور و پرداخت مسمتری به نیازمندان تحت پوشش خود بود. اما در سال های اخیر، کمیته امداد تلاش کرده است که در راستای توانمندسازی اقشار آسیب دیده، اقدام به اجرای طرح های اشتغالزایی در روستاها و مناطق محروم کند تا به این صورت، در حد وظیفه خود به رفع آسیب های فقر از جامعه کمک کرده باشد.

این نکته ای است که است حجت الله عبدالملکی، معاون اشتغال و خودکفایی کمیته امداد امام خمینی (ره) با رکنا در میان گذاشت و درباره برنامه های این نهاد برای توانمندسازی مددجویان در سال های اخیر عنوان کرد: با تلاش های کمیته امداد در 42 سال گذشته، اکنون کمتر از یک درصد جمعیت کشور از گرسنگی رنج می برند و به همین دلیل، در سال های گذشته کمیته امداد تمرکز برنامه های خود را روی توانمندسازی و اشتغالزایی برای مددجویان معطوف کرده است.

این مقام ارشد کمیته امداد توضیح داد که در برنامه پنج ساله ششم توسعه کشور که اجرای آن از سال 96 آغاز شد و امسال به پایان می رسد، کمیته امداد امام خمینی (ره) موظف شده بود که در پنج سال 350 هزار شغل برای روستاییان و ساکنان مناطق محروم ایجاد کند، اما به گفته عبدالملکی، کمیته امداد از سال 96 تا 99 توانست 693 هزار فرصت شغلی را ایجاد کند و امسال نیز هدف گذاری این کمیته اشتغالزایی برای 300 هزار نفر است که در صورت تحقق، کمیته امداد خواهد توانست تا پایان اجرای برنامه ششم، نزدیک برابر تعهد خود در این برنامه عمل کند.

به جای ماهی دادن، به مددجویان ماهی گیری یاد می دهیم

معاون اشتغال و خودکفایی کمیته امداد امام خمینی (ره) تاکید کرد که توجه ویژه این نهاد به توانمندسازی مددجویان در سال های اخیر منجر به آن شده است که درآمد افراد تحت پوشش این کمیته از طرح های اشتغالزایی آن به میزانی بالاتر از مستمری سالانه پرداختی به این افراد برسد؛ به نحوی که طبق توضیحات عبدالملکی، درآمد مددجویان کمیته امداد از اشتغال به کار در طرح های تحت نظارت این کمیته در سال 99 حدود 18 هزار میلیارد تومان بوده که این میزان تقریبا 2.2 برابر مستمری 7 هزار و 800 میلیارد تومانی است که سال گذشته کمیته امداد به مددجویان خود پرداخت کرده است.

عبدالملکی این نکته را گفت و تصریح کرد که کمیته امداد در سال های اخیر به دنبال آن بوده است که به قول معروف، به جای این که به دست نیازمندان ماهی بدهد، به آنها ماهی گیری بیاموزد. او البته این را هم گفت که مستمری مددجویان کمیته امداد از سال 99 تا 1400 به میزان 65 درصد افزایش یافته و به صورت کلی، از سال 95 تا 1400، مستمری این مددجویان حدود 5 برابر شده است. یعنی با وجود این که رویکرد اصلی این کمیته در سال های اخیر بر طرح های اشتغالزایی بوده، اما این نهاد البته به کمک بودجه های دولتی از لزوم افزایش مستمری ها در شرایط دشوار معیشتی نیز غافل نشده است.

نظام اقتصادی ایران فقرزاست

اما سوال اصلی اینجاست که چرا با وجود این آمارهای کمیته امداد امام خمینی (ره) در راستای مبارزه با فقر که طبیعتا مشابه آن را نیز سایر سازمان های حمایتی دولتی و غیردولتی از جمله بنیاد مستضعفان ، ستاد اجرایی فرمان امام (ره) و سازمان بهزیستی ارائه می کنند، در دوره شیوع کرونا شاهد گسترش تعداد خانوارهای زیر خط فقر و افزایش آمار بیکاری در کشورمان هستیم؟

عبدالملکی در پاسخ به این سوال با تاکید بر این که بروز پدیده فقر ناشی از اشکالات ساختاری موجود در نظام اقتصادی است، عنوان کرد: اگر ساختارهای نظام اقتصادی مان مقاوم بود، اقتصاد کشور در برابر بحران هایی مثل شیوع کرونا یا حتی جنگ، تا این حد دچار تلاطم نمی شد. اکنون هم پایین بودن آسیب پذیری ساختار اقتصادی ایران ناشی از بی توجهی دولتمردان به سیاست های اقتصاد مقاومتی است که باعث شده نظام اقتصادی فقرزایی داشته باشیم.

معاون اشتغال و خودکفایی کمیته امداد در پایان تصریح کرد: وقتی نظام اقتصادی کشور ما شکننده است، گسترش بحرانی مانند شیوع کرونا می تواند به راحتی منجر به از هم پاشیده شدن آن شود؛ این اتفاقی است که در حدود یک سال و نیم اخیر در کشور ما رخ داده و در این شرایط، هرچقدر هم که اقدامات حمایتی نهادهایی مثل کمیته امداد و حتی خود دولت افزایش یابد، بازهم نمی تواند تاثیر به‌سزایی در کاهش آمار فقر داشته باشد و مهمترین راهکار موثر در این زمینه، اصلاح ساختارهای اقتصادی است.